Zgodność historyczna - niby dlaczego?

Nierzadko utworom fantasy ("utwór" rozumiem szeroko - książki, filmy, gry wszelkiej maści) zarzuca się "brak zgodności historycznej". Na ogół brak zgodności z realiami średniowiecza. Bo w średniowieczu tak nie mówiono. Bo nie noszono takich ubrań. Bo inaczej traktowano kobiety. Bo nie znano ....
Otóż cała ta krytyka jest absurdalna z prostego powodu - ogromna większość utworów fantasty wbrew pozorom nie dzieje się w średniowieczu. A to dlatego, że przez "średniowiecze" to zespół warunków kulturowych i technologicznych, który zaistniał w określonym miejscu i czasie, tj. w Europie (i ewentualnie szeroko rozumianej, strefie wpływów Europy) w okolicach od V do XV wieku po narodzeniu Chrystusa. Ani "Władca Pierścieni", ani "Wiedźmin", ani "Belgeriada", ani "Conan", ani pierdyliard innych utworów nie dzieje się w Europie pomiędzy w okolicach od V do XV wieku po narodzeniu Chrystusa (o którym to w żadnym z tych uniwersów jako żywo nie słyszano).
Zresztą, śmieszne jest to "umiejscawianie" utworów w średniowieczu. Walczą na miecze, a krajem rządzi król? Znaczy się, średniowiecze! To znaczy, że w pakiecie z tym powinniśmy dostać feudalizm, średniowieczne słownictwo i trójpolówkę. Natomiast absolutnie nie mają się prawa pojawić takie byty jak genetyka czy batyst (sięgając do kwestii wiedźmińskiej), a bohaterowie nie mogą używać nowoczesnego słownictwa. Wuj z tym, że królowie i miecze były też np. w starożytności. Ale nie wpadajmy z deszczu pod rynnę - bo niektórzy próbują się bronić przed mediewistami właśnie w ten sposób "Bo ja wcale nie nawiązuję do europejskiego średniowiecza, tylko do państw hellenistycznych, albo Japonii za szogunatu". Nie jest tak, że tworząc fantasy musisz wybrać jakąś konkretną epokę (czas i miejsce), a potem zmałpować wszystkie detale i "doczepić" elementy fantastyczne - dorzucić magię, inne rasy, jakieś potwory... ale tak, żeby absolutnie nie miało to wpływu na te "historyczne" detale.
Ludziom wydaje się, że rozwój technologiczny jest linearny. Że zapisano w gwiazdach, że nie mogą istnieć czołgi przed radiem, czy samoloty przed prasą drukarską, bo nie, po prostu nie. Wynalazki muszą się pojawiać w określonej kolejności i to jeszcze z zachowaniem określonych odstępów czasowych (tj. takich samych, jak w naszej historii) na każdym ze światów, bo tak. Tymczasem tak nie jest. Niektóre wynalazki potrzebują wcześniejszego zaistnienia innych, niektóre nie. Wracając do kwestii wiedźmińskiej - genetyka. Wielu ludzi wytyka tę nieszczęsną genetykę, o której dyskutują czarodzieje. Jedni traktują to jako dowód ignorancji Sapkowskiego, inni doszukują się tu postmodernizmu "O, no bo Sapkowski na pewno wie, że to ABSURDALNE, żeby w średniowiecznym świecie znano genetykę, ale on to robi specjalnie, to takie mrygnięcie okiem do czytelnika, mieszanie motywów to śmo". Tymczasem nie ma ŻADNEGO logicznego powodu, dla którego miecze i królowie mieliby się kłócić z podstawową wiedzą genetyki, tj. na poziomie znajomości praw Mendla, a na tym poziomie toczy się rozmowa o genie Starszej Krwi. Otóż Grzegorz Mendel swoich praw nie sformułował śledząc pod jakimś supermikroskopem splątane łańcuchy DNA, tylko patrząc na roślinki rosnące w uprawianym przez niego klasztornym ogródku (tak, Mendel był katolickim mnichem i stworzył genetykę najwyraźniej po to, żeby ok. półtora wieku później genetyk prof. Dawkins plótł androny o tym, jak to Kościół zwalcza naukę, a naukowiec nie może być wierzący). Równie dobrze, na prawidłowości dziedziczenia cech mógł zwrócić uwagę jakiś średniowieczny katolicki mnich uprawiający taki sam ogródek. Albo starożytny filozof. Że nie zwrócili - przypadek. Tak, w rozwoju naukowym przez większość ludzkiej historii znakomitą rolę odgrywały przypadkowe "objawienia" (współcześnie, gdzie mamy "uprzemysłowioną" naukę, na tyle rozwiniętą, że naukowcy są w stanie świadomie wybierać kierunki badań na podstawie wcześniejszych wyników, jest trochę inaczej). Tym sposobem mogły sobie istnieć zaawansowane cywilizacje Ameryki przedkolumbijskiej, w których żaden z wybitnych architektów i matematyków nie wynalazł koła - bo jakoś tak się zdarzyło, że żaden nie doznał "Objawienia" - "Hmm, zaraz okrągłe przedmioty toczą się po ziemi.... Na Pierzastego Węza, a może by tak wykorzystać to do budowy pojazdów? Czemu nikt wcześniej na to nie wpadł, przecież to takie oczywiste!". Albo weźmy odkrycie grawitacji przez Newtona. Siedział se facet pod drzewem, zobaczył spadające jabłko, pomyślał "Skoro rzeczy spadają na ziemię, to znaczy, że musi istnieć jakaś siła, która powoduje, że rzeczy spadają na ziemię, bo gdyby nie było takiej siły, to by nie spadały". Oczywista oczywistość, ale nikomu wcześniej nie przyszło do głowy, żeby ją sobie uświadomić i zwerbalizować. Czy z ręką na sercu można powiedzieć, że niemożliwe było, żeby w średniowieczu ktoś dokonał podobnej obserwacji? Ale nie, jeśli ktoś w "średniowiecznym" fantasy użyje słowa grawitacja, to jest to horror i herezja. Niech elfy najpierw wynajdą broń palną i zaczną budować galeony, dopiero wtedy będą miały prawo zastanawiać się, czemu jabłka spadają na ziemię.
Zresztą, kwestie językowe to też źródło absurdów. Swego czasu miałem okazję dyskutować z osobą, która czepiała się, że w tekście fantasy (nie napisanym przeze mnie) pojawia się stwierdzenie, że wieśniacy zaadoptowali dziecko. Okropność, wszak średniowieczni wieśniacy nie mają prawa znać słowa adopcja! Pomińmy już nawet fakt, że tego słowa nie używali wieśniacy, tylko padło ono w narracji, oraz, że jedynym symptomem "średniowieczności" w utworze była wzmianka o królu - skoro to było fantasy, to nie było to średniowiecze. Wiemy, że średniowieczni europejscy wieśniacy nie znali słowa adopcja, nie wiemy, czy znali je dziabągańscy wieśniacy z epoki Szczura. A raczej - wiemy, że znali, to bo tak postanowił twórca Dziąbągowa i epoki Szczura, tj. autor opowiadania. Krytykantka była odporna na wszelkie argumenty, pokrzykując "nie wciskaj mi kitu, bo ja studiowałam historię, znam się na średniowiecznych realiach!" (co miało tyle samo sensu, co twierdzenie "Przeczytałem Władcę Pierścieni i dlatego krytykuję Krzyżaków za to, że nie trzymają się realiów Trzeciej Ery"). Swoją drogą, to śmieszne jest to przekonanie "mediewistów" o tym, jak wygląda "średniowieczny" język. Masz pisać "zacny" zamiast "niezły", "mądry" zamiast "inteligentny", "bezczelny" zamiast "arogancki". Wtedy to będzie Średniowieczny Język, jedyny, jaki ma prawo się pojawić w ustach królów i rycerzy. Otóż, kał prawda. Gdyby utwór używał prawdziwego średniowiecznego języka, to nie dałoby się go czytać bez słownika. Chcesz poznać prawdziwy średniowieczny język? Zerknij na Bogurodzicę i powiedz, ile z niej rozumiesz. Poza tym, mieszkańcy fantastycznych światów nie mówią ani "zacny" ani "niezły", tylko "fghwhwt" - w swoim języku. To, jak ten ich "język" przetłumaczysz, to kwestia konwencji.
Dalej, ubiór i wygląd. Czasem ubiór jest powiązany z realiami i istnieje praktyczne uzasadnienie, dlaczego ludzie w danych realiach "technologicznych" ubierają się tak, a nie inaczej. Wiadomo, że w społeczeństwie, które reprezentuje mniej więcej średniowieczny poziom technologii nie będzie się nosiło jeansów czy gumowców. Ale dlaczego np. kobiety mają nie nosić spodni i ścinać włosy na jeża? Bo w naszym średniowieczu tego nie robiły? Ale czy wynikało to z praktycznych powodów "nie do przeskoczenia", czy może kulturowych tabu? A skąd założenie, że każda kultura, nawet ta istniejąca na innej planecie, czy nawet w innym wszechświecie, musi podzielać dokładnie te same tabu?
Kultura. Wielu ludzi krzywi się, że w "średniowiecznych" dedekach zamiast średniowiecznej mentalności mieszkańcy świata zachowują się jak współcześni Amerykanie. Oczywiście, powodem tego jest marketing i polityczna poprawność, a nie jakaś głębsza idea... Tyle, że właściwie dlaczego mieszkańcy Faerunu czy innego Greyhawku mieliby przejawiać średniowieczną mentalność, skoro w ich świecie jest inna geografia, inne zaszłości historyczne, inna religia, inna medycyna (kapłańska magia objawień), występują nieznane na ziemi gatunki inteligentne i magia? Bo miecze i królowie?

Dlatego, tworząc świat fantasty nie należy się kierować "zgodnością historyczną", tylko logiką. Czyli jeśli do swojego "z grubsza średniowiecznego" świata chcesz wprowadzić jakiś element, nie zastanawiaj się "czy w średniowieczu mieli X?", tylko raczej "czy w średniowieczu mogliby mieć X i czy to nie wyklucza się z mieczami i królami?". Istnienie maszyn parowych czy kobiet chodzących w spodniach nie wyklucza się z armiami używającymi mieczy i zbroi płytowych, istnienie karabinów, tak.

Żeby było jasne - to nie oznacza, że wiedza historyczna przy tworzeniu światów jest bezużyteczna. Jest bardzo użyteczna, ale niejako pomocniczo. Jak wyżej - ważna jest logika, to czy, poszczególne elementy ze sobą współgrają. Otóż, nie ma sensu tworzyć świata ex nihilo, wiadomo, ze trzeba zaczerpnąć z tego, co już znane. Skoro wiadomo, ze w realu rycerze używali kopii, to nie muszę od nowa wymyślać "rycerskiego" sposobu toczenia konnych walk - mogę go skopiować. Skoro w realu to działało, to znaczy, że działa. Chodzi o to, żeby nie być "niewolnikiem" zgodności historycznej. Działa to w obie strony - nie ma sensu z góry rezygnować z jakiegoś elementu, tylko dlatego, że w realu "nie należał do tej epoki", nawet jeśli bezproblemowo można go wprowadzić, nie zaburzając całego "systemu", ale i na odwrót - czasem trzeba sobie powiedzieć "Skoro wprowadzam smoczych rycerzy, to MUSZĘ zrezygnować z części średniowiecznych realiów, bo np. z użyciem smoczych rycerzy oblężenia wyglądałyby zupełnie inaczej. Trzymanie się zgodności historycznej prowadziłoby tu do absurdów".
Drugim aspektem jest klimat. Czasem po prostu chcemy, żeby utwór miał klimat charakterystyczny dla danej epoki (a raczej dla sposobu, w jaki ją postrzegamy). I wtedy pilnujemy, żeby nasi błędni rycerze mówili "zacny", a nie "niezły", czy "fajny", choć z czysto logicznego punktu widzenia nie ma to sensu.